از سوگ سياوش تا تكيه دولت
تعزیه (یا تعزیت) در لغت به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته،است؛ اما مفهوم تعزيه در ذهن ايراني بسيار فراتر از اين‌هاست و تاريخچه‌اي پر فراز و نشيب از برگزاري آييني مذهبي براي سوگواري در رساي امامان شيعه بويژه حضرت امام حسين (ع) را در بر‌مي‌گيرد.
تعزيه كي و از كجا آمده است؟
آنچه امروز ما به نام تعزيه مي‌شناسيم و تنها در ايام محرم و براي سوگواري واقعه عاشورا برپا مي شود؛ در شكل و محتوا اندكي با آنچه در تاريخ به عنوان تعزيه از آن ياد شده تفاوت دارد.
درباره تاریخ پیدایش تعزیه بايد گفت كه تاريخچه تولد اين آيين به صورت دقیق پیدا نیست. "محمد امين كلاته" در يادداشتي تحت عنوان «کهن‌ترین سوگواری مذهبی» كه به روز دهم آذر سال 1390 در روزنامه تهران امروز چاپ شد، مي‌گويد: "تاريخ پيدايش تعزيه مشخص نيست عده اي بر اين باورند كه تعزيه نوعي نمايش آييني است كه ريشه ايراني دارد و پاگيري آن به روزگاران قبل از ورود اسلام به ايران برمي‌گردد و از سوگ سه هزارساله سياوش كه در ميان مردم زرتشتي رواج داشته، الگو برداري شده است و برخي ديگر با استناد به گزارش‌هایى پیدایش آن را مشخصاً از ایران بعد از اسلام و مستقیماً از ماجراى کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش مى‌دانند."
"عنايت الله شهيدي" و "علي بلوكباشي" مولفان كتاب «پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی از آغاز تا آخر دورهٔ قاجار» پيشينه پيدايش آيين تعزيه را به روزگاراني قديم‌تر از سوگ سياوش مربوط مي‌دانند و معتقدند كه تاريخ آغاز تعزيه را بايد در آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران جست و جو كرد.
ميراث آل بويه
با وجود اينكه بر سر مبناي تاريخي آغاز تعزيه اختلاف نظر وجود دارد بايد تأكيد كرد كه آنچه امروز از مراسم آييني تعزيه خواني در ذهن ما وجود دارد تداوم همان سنتي است كه بعد از واقعه عاشورا براي سوگوارى شهیدان کربلا از سوى دوستداران آل على(ع) در آشکار و نهان در عراق، ایران و برخى از مناطق شیعه‌نشین دیگر انجام مى‌گرفت؛ چنان‌که «ابوحنیفه دینورى»، ادیب، دانشمند و تاریخ نگار عرب، در کتاب خود از سوگوارى براى خاندان على (ع) در روزگار امویان خبر مى‌دهد.
آنچنان كه محمد امين كلاته اشاره مي‌كند شکل رسمى و آشکار سوگواري از طريق تعزيه‌خواني، به روایت "ابن اثیر"، براى نخستین بار در زمان حکمرانى دودمان آل بویه انجام شد. این سوگوارى به گونه‌اى بود که "معزالدوله احمد بن بویه" در دهم محرم سال ۳۵۲ هجرى قمرى در بغداد به مردم دستور داد که براى سوگوارى، دکان‌هایشان را ببندند و بازار‌ها را تعطیل کنند. نوحه بخوانند و جامه‌هاى خشن و سیاه بپوشند.
از آنچه در روايت‌هاي تاريخي آمده است مي‌توان استنباط كرد كه تعزيه در دوره صفويه به علت گسترش مذهب شيعه در ايران و انتخاب اين مذهب به عنوان مذهب رسمي كشور، تبديل به مجمعي تأثير گذار در جامعه شده است؛ به‌گونه‌اي كه حتي در برخي مواردشاهان صفوي براي ايجاد انسجام اجتماعي و متحد ساختن مردم در برابر دشمنانشان دستور به اجراي گسترده اين آيين مي‌داده‌اند.
تعزيه؛ اوج گرفتن به عصر قاجار، ممنوعيت به وقت پهلوي
تعزيه كه در فاصله چند صد ساله حكومت آل بويه تا زمامداري قاجار در ايران رفته رفته تبديل به يكي از مهمترين مراسم آييني مردم ايران شده بود و عناصر مربوط به متن و حاشيه آن روز بروز بيشتر رشد كرده بود؛ در دوره ناصرالدین شاه قاجار به اوج خود رسید و شرايط براي برگزاري اين آيين تا آنجا پيشرفت كه امروز تاريخ‌نگاران از آن برهه بعنوان عصر طلایى تعزیه ياد مي‌كنند.
ساخت چندين تكيه به دستور شاه قاجار باعث شده بود تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسرا‌ها، بازار‌ها و گاهى منازل شخصى اجرا مى‌شد، اینک در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها به اجرا درآيد. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلى‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجرى قمرى ساخته شد. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا مى‌شد.
روزگار طلايي تعزيه كه رفته رفته تبديل به مهمترين محل تجمع مردم مي شد ديري نپاييد و با قدرت گرفتن رضاخان مير پنج به ركودي اجباري كشانده شد. رضاخان در سال‌هاي آغازين قدرت گرفتن خود به دليل واهمه‌اي كه از ظرفيت مراسم آييني تعزيه در كنار هم نشاندن مردم و تبديل كردن آنان به جماعتي يك دست و يك صدا داشت رفته رفته به فكر تعطيلي تعزيه افتاد؛ چنانكه اجراى تعزیه رفته رفته ممنوع اعلام شد و تعزيه كه روزگاري نه چندان دور دوران طلايي خود را مي‌گذراند پا به دوران افول خود گذاشت.
شهريور 1320؛ تولد دوباره تعزيه‌اي كه ديگر هيچ‌وقت قد علم نكرد
بعد از اشغال ايران از سوي متفقين و تبعيد رضاخان از ايران پس از شهریور ۱۳۲۰ تعزيه بار دیگر سر برآورد و ممنوعيت اجراي آن برطرف شد، اما با تغييراتي كه در فضاي رسانه‌ها بوجود آمده بود و با سرگرمي‌هاي جديدي كه وارد فضاي زندگي مردم شده بود، تعزيه ديگر نتوانست در برابر انواع اين سرگرمى‌هاى جدید مثل سینما و تئا‌تر، موقعیت و عظمت پیشین خود را بازیابد.
امروز بعد از گذشت بيش از 70 سال از تولد دوباره تعزيه بعد از دوران ركود و تعطيلي رضا شاهي، هنوز هم اين آيين نتوانسته است خود را به روزگاري كه در عصر ناصرالدين شاه داشت برساند و ديگر از آن 300 تكيه و هيئت تهراني كه اسب‌هاي تعزيه‌خوانان در آن مي چرخيد خبري نيست؛ حتي با وجود اينكه جمعيت تهران امروز بيش از 100 برابر دوره قاجار شده است.
دکترای ارتباطات از دانشگاه علامه